Pandemia, która przyszła tak nagle, pozwala nam doświadczyć podobnych stanów, w których znalazł się Prymas Wyszyński. Nie tylko zewnętrznie, ale przede wszystkim wewnętrznie.

Zadawaliśmy sobie to pytanie z każdym tygodniem, który przybliżał nas do daty 7 czerwca: jak pandemia koronawirusa wpłynie na najważniejsze wydarzenie w polskim Kościele w tym roku? Teraz już wiemy – beatyfikacja Prymasa Wyszyńskiego została zawieszona. To słowo nie kojarzy nam się dobrze, bo szczególnie starsi, pamiętający okres komunistyczny, wiedzą, że zawieszenie równało się wtedy likwidacji. Zawód wywołuje również przedłużający się okres oczekiwania na ten radosny dzień, a to oczekiwanie już trwa całe lata. Dla osób, które pamiętają Prymasa jest to bardzo długi czas (choć wiemy, że procesy beatyfikacyjne i kanonizacyjne mogą trwać).

Jest jednak jeszcze druga strona – niewątpliwie trudnego do przyjęcia – zawieszenia beatyfikacji. Pozwoli to nam bardziej odkryć kardynała Wyszyńskiego, zainspirować się jego postacią. Pewnie to zabrzmi szokująco, ale zamiast skonsumować jeszcze jedno wydarzenie możemy bardziej docenić jego smak.

Oczekiwanie to cierpliwość, a cierpliwość to…

FOT. Instytut Prymasowski

…jeden z wymiarów cnoty męstwa. Mało kto może nas tego nauczyć lepiej od Prymasa. Po aresztowaniu jego przyszłość była jedną wielką niepewnością. Nie wiedział co go czeka i gdzie się znajdzie. Za to był głęboko świadom jednego – że jego sprawa będzie trwała długo. I wiedział, że jego bliscy będą gorliwie modlić się o zmianę tej sytuacji. Ciekawe, że trochę się tym martwił: Rzecz szczególna, jak blisko „niezachwianej wiary” krąży lęk – notował krótko po uwięzieniu. – Człowiek, który mocno wierzy, tak bardzo wszystkiego się spodziewa rychło od Boga, że każda zwłoka wywołuje niepokój. Nie jest to niewiara, ale „zaskoczenie” na punkcie konfliktu: „potęga – dobroć Boża”. Lękam się o ludzi, którzy bardzo wierzą w skuteczność modlitwy, by nie chcieli zbyt szybkich rezultatów swej modlitwy, by w razie zwłoki z odpowiedzią Bożą, nie ustali. Wiem od początku, że „moja sprawa” wymaga czasu i cierpliwości, że będzie trwała długo. Jest Bogu potrzebna: jest nie tyle sprawą „moją”, ile sprawą Kościoła.

Prymas nie spieszył się, był cierpliwy w znoszeniu przeciwności, ale zarazem potrafił wykorzystać czas czekania na patrzenie w przyszłość.

To zrozumienie przyniosło bardzo bogate owoce. Prymas nie spieszył się, był cierpliwy w znoszeniu przeciwności, ale zarazem potrafił wykorzystać czas czekania na patrzenie w przyszłość. To również jest aspekt cnoty męstwa zwany długomyślnością. Jak pisał o. Jacek Woroniecki OP: Długomyślność jest najbliższą krewną cierpliwości, jakby jej siostrą bliźniaczką: i jak to się często między bliźniakami zdarza, że ta, która ma silniejszą indywidualność, usuwa tamtą w cień i sprawia nawet, że jej imieniem obie są nazywane, tak i tu cierpliwość – mająca więcej sposobności do zaznaczenia się w życiu codziennym – zaćmiła swą siostrę i rozciągnęła nawet swe własne miano na jej zakres działalności. Św. Tomasz, który pierwszy poddał to zagadnienie dokładniejszej analizie, w ten sposób rozgranicza sferę działalności tych dwóch cnót: obie należą do grupy cnoty kardynalnej męstwa i wspólnym ich zadaniem jest dać nam to wewnętrzne panowanie nad zniechęceniem, które sprawia, że cofamy się przed napotkanymi przeszkodami i nie osiągamy zamierzonego celu.

Czyż przemyślenie i przygotowanie Wielkiej Nowenny przed Tysiącleciem Chrztu Polski nie było właśnie wyrazem tej cnoty? Aktywnie wykorzystane oczekiwanie w więzieniu było wstępem do stworzenia Kościołowi w Polsce przestrzeni na aktywne oczekiwanie Milenium. Było to przede wszystkim oczekiwanie duchowe, choć nie brakowało mu zewnętrznych znaków (przede wszystkim pielgrzymka kopii Ikony Jasnogórskiej po Polsce).

Zrodziło się też u Prymasa wielkie marzenie – aby na Jasną Górę przyjechał z tej okazji papież Paweł VI. I to marzenie napotkało nieprzezwyciężalną wówczas barierę – władze komunistyczne odmówiły Ojcu Świętemu prawa wjazdu do Polski. Lecz Prymas wytrzymał i ten cios. Z tej cierpliwości i długomyślności wynikły owoce, które przekroczyły jego własną wyobraźnię: wybór Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową, rewolucja Solidarności – tym mógł cieszyć się jeszcze za życia. A po jego odejściu do nieba spełniło się to, co przewidywał już w więzieniu: że to w Polsce rozstrzygnie się wynik wojny jaką Bogu wypowiedział ateistyczny komunizm.

Prymas zatem umiał czekać, lecz to jego oczekiwanie nigdy nie było bierne – w więzieniu nie czekał po prostu na uwolnienie, na wolności nie czekał na przyjście rocznicy. Czekał aktywnie godząc się z tym, czego zmienić nie mógł i wypełniając maksymalnie to, na co miał wpływ. Czy my dzisiaj potrafimy czekać w taki sposób?

Zatrzymanie

W środę 13 marca rano usłyszałem, że z powodu pandemii koronawirusa od następnego dnia zamykamy szkołę, w której pracuję. Uświadomiłem sobie, że ponad 500 naszych chłopców (szkoła Żagle Stowarzyszenia STERNIK jest prowadzona w systemie edukacji zróżnicowanej) przez najbliższe tygodnie pozostanie w domach, gdzie nie będzie ani nadzoru nauczycieli, ani sprawdzenia listy obecności, ani konieczności wstania i przyjścia na godzinę 8 rano. Cały dzień rozpościerał się przed uczniem jak czysta karta do zapisania i chociaż miały być prowadzone lekcje zdalne, to przecież od tego młodego człowieka ostatecznie zależało co zrobi. Rozegrało się to tak nagle – tocząca się szybciej lub wolniej codzienność naszego życia została gwałtownie zatrzymana.

Niemal natychmiast pomyślałem o kardynale Wyszyńskim i o pierwszej pracy zdalnej, którą zadam z religii: „zapoznaj się z planem dnia Prymasa w więzieniu i napisz swój własny”. Odpowiedź uczniów przekroczyła najśmielsze oczekiwania. Większość przysłała swoje plany, a niektórzy przygotowali je z niesłychaną pieczołowitością. Oto jeden z nich:

08:00 – Pobudka, modlitwa, toaleta poranna.

08:15 – Śniadanie, rozmowa z rodziną.

08:45 – Sprawdzenie aktualnych wiadomości, prasy.

09:15 – Sprawdzenie aplikacji Teams, przygotowanie do wykonania zadanej pracy.

09:30 – Czas na szkolną pracę zdalną (I).

10:25 – Przerwa pięciominutowa.

10:30 – Czas na szkolną pracę zdalną (II).

11:25 – Przerwa pięciominutowa.

11:30 – Czas na szkolną pracę zdalną (III).

12:00 – Anioł Pański.

12:30 – Obiad.

13:30 – Czas na szkolną pracę zdalną (IV).

14:30 – Odpoczynek.

15:00 – Czas na wszelkie hobby, zainteresowania, zajęcia dodatkowe, czytanie książek, rozwijanie pasji, lekturę duchową, kontakt ze znajomymi poprzez media społecznościowe, kolację (nie jest to sprecyzowane, gdyż zupełnie zależy od dnia – samemu będą to precyzował codziennie).

20:00 – Czas z rodziną, wspólne oglądanie filmu, granie w planszówki.

23:00 – Toaleta wieczorna, modlitwa, pójście spać.

Oczywiście, nie każdy miał taki plan i – oczywiście – byli i są tacy, którzy przyznają, że idą spać po północy i śpią do południa. Ale dla wielu plan Prymasa był inspiracją i to na tyle zrozumiałą, że potrafili uzasadnić dlaczego on podjął taką decyzję, gdy został skazany na odosobnienie:

Ułożył on precyzyjny całodniowy plan dnia, który brał pod uwagę wszelkie potrzeby umysłu, ducha i ciała, a także uwzględniał biologiczny rytm  organizmu – napisał uczeń– Prymas  uważał,  że  praca  ma  wpływ,  obok  materialnego  utrzymania, również na  rozwój  duchowy  człowieka.  Dlatego  też  jego  plan  dnia  wymagał  wysiłku  i dyscypliny, zakładał on twórcze wykorzystanie każdej wolnej chwili, by zapobiec pojawianiu się w jego głowie próżnych i destrukcyjnych myśli. Dla niego takie podporządkowywanie się ustalonemu rytmowi było czymś, co  dawało mu spokój i przekonanie o słuszności swoich działań. Dzięki temu wiedział, że jest wolny – wolny od chwilowych nastrojów i nie zawsze bezpiecznej wyobraźni.

Dziś coraz częściej słyszymy o zagrożeniu depresją z powodu zamknięcia w domach, rodzice deklarują bezradność wobec dzieci, które nie chcą się uczyć lecz wykorzystują komputer do rozrywki w niespotykanym zakresie. Może zatem jako inspirację na ten trudny czas wziąć sobie „Zapiski więzienne” i postawić się w sytuacji Prymasa, który jak dobry ojciec czuł się odpowiedzialny nie tylko za siebie, ale też za innych mieszkańców jego więzienia – współwięźniów i strażników.

Gdy zagłębimy się w lekturę tych notatek odkryjemy ze zdumieniem, że Prymas był autentycznie wdzięczny Bogu za sytuację, w której się znalazł. Podawał też konkretne powody tej wdzięczności. Po pierwsze zauważał, że w ten sposób może współuczestniczyć w cierpieniu narodu pod brzemieniem stalinowskiej władzy. Po drugie – miał świadomość, że wielu jego kolegów kapłanów poniosło wielkie ofiary włącznie z ofiarą z życia podczas okupacji. Dlatego stosowne mu się wydawało, aby i on mógł złożyć swoją ofiarę. Po trzecie wreszcie – doceniał to, że Bóg dał mu czas na przygotowanie się do aktu oddania się w niewolę Jezusowi, co uczynił 8 grudnia 1953 roku. Przez 3 tygodnie przygotowywałem duszę swoją na ten dzień – czytamy. – Idąc za wskazaniami błogosławionego Ludwika Marii Grignion de Montfort, zawartymi w książce: „O doskonałym nabożeństwie do Najświętszej Maryi Panny” – oddałem się dziś przez ręce mej Najlepszej Matki w całkowitą niewolę Chrystusowi Panu. W tym widzę łaskę dnia, że sam Bóg stworzył mi czas na dokonanie tego radosnego dzieła. W dotkliwym cierpieniu, które go spotkało dostrzega dobro, więcej nawet – dar.

FOT. Instytut Prymasowski

Jeszcze nie czas

8 grudnia 1953 roku po raz pierwszy na Jasnej Górze zabrzmiał apel, którego tekst jest dziś powszechnie znany. Maryjo, Królowo Polski, jestem przy Tobie, pamiętam czuwam. W kaplicy Czarnej Madonny było wtedy zaledwie kilka osób, które modliły się o uwolnienie Prymasa Wyszyńskiego. Widok tak samo pustej kaplicy wstrząsnął nami, gdy z powodu pandemii wprowadzono ograniczenie do 5 osób w świątyni. Polski Kościół, tak dumny z masowego uczestnictwa w uroczystościach religijnych nagle przejrzał się w pustych murach w kolejne niedziele Wielkiego Postu i w czasie Wielkiego Tygodnia. Nie było kolejek do konfesjonałów, nie było tłumnych wigilii paschalnych, nie było rezurekcyjnych procesji. Był za to kompletnie pusty Plac Świętego Piotra w transmisji telewizyjnej i w ogóle Kościół w mediach a nie „na żywo”. Największa siła polskiego katolicyzmu czyli życie sakramentalne tak imponujące naszym braciom z zachodniej Europy, nagle zniknęło z przestrzeni sakralnej.

Było to – i w pewnej mierze jest nadal – bolesne doświadczenie. Bolesne dla biskupów i księży pozbawionych wspólnoty, bolesne dla świeckich, bo zdziesiątkowana armia łatwo traci morale.

I w tym momencie przypominamy sobie o bólu Prymasa. 26 sierpnia 1956 roku na Jasnej Górze milionowa rzesza odpowiadała „Przyrzekamy!” na napisane przez niego śluby. On – wielki nieobecny – odczytywał tekst ślubów w Komańczy wobec jednej osoby – Marii Okońskiej, która tam była „Ludem Bożym”. Sam pisał o tym tak:

Dzień Ślubów Narodu na Jasnej Górze. Teraz wiem prawdziwie, że jestem Twoim, Królowo świata i Królowo Polski, niewolnikiem. Bo dziś, w dniu wielkiego święta Narodu katolickiego, każdy, kto tylko zapragnie, może stanąć pod Jasną Górą. A ja mam pełne do tego prawo, mam święty obowiązek i któż tego goręcej pragnie niż ja? A jednak, mając tak Potężną i tak Dobrą Panią, mam zostać w Komańczy. Przecież to z Twojej woli! Nikt takiej Potędze oprzeć się nie zdoła. Tylko my dwoje, Matko, możemy chcieć jednego. W tej chwili cała Polska modli się o moją obecność na Jasnej Górze. Tylko my dwoje wiemy, że jeszcze nie przyszedł czas, że ma się stać wola Twoja.

Pandemia, która przyszła tak nagle, jak nagle Prymas stracił wolność, pozwala nam doświadczyć podobnych stanów, w których on się znalazł. Nie tylko zewnętrznie (jeden z uczniów napisał: Nasza sytuacja jest podobna – on był w więzieniu a ja jestem uwięziony w domu), ale przede wszystkim wewnętrznie. Chciałoby się powiedzieć, że Pan Bóg – podobnie jak w przypadku tego swojego sługi – powiedział „sprawdzam”. Sprawdzam Kościół (duchownych i świeckich), sprawdzam polskie rodziny, sprawdzam Polaków, sprawdzam polityków. Prymas wyszedł z tej próby zwycięsko ponieważ zawierzył. „Jeszcze nie przyszedł czas” – napisał, bo zrozumiał i zaakceptował to, że ponad jego najszlachetniejszymi pragnieniami jest Opatrzność Boża, która wie co robi lepiej od człowieka. Jego wiara była nie tylko wiarą w Boga, ale całkowitym zaufaniem, relacją niezwykle osobistą z Trójcą Świętą i z Najświętszą Maryją Panną. Katolicyzm masowy, który rozkwitał za jego czasów był w jakiejś mierze owocem jego osobistego zawierzenia. Prymas wiedział jednak, że to nie wszystko. Bolał nad tym, że Polacy – chętnie biorący udział w życiu sakramentalnym i uroczystościach religijnych – w swoim postępowaniu często schodzą z Bożego szlaku. Dlatego stworzył program Wielkiej Nowenny – odnowy moralnej kluczowych sfer życia rodziny (nierozerwalność małżeństwa, obrona życia, wychowanie dzieci i młodzieży) i społeczeństwa (miłość społeczna, walka z wadami narodowymi, takimi jak pijaństwo oraz pielęgnowanie cnót). Jeśli dziś mamy w Polsce Kościół żyjący wciąż wiarą, to jest tak w ogromnej mierze dzięki Prymasowi. Ale ten stan nie będzie trwał wiecznie i to sobie właśnie uświadomiliśmy. Więc zamiast żałować odroczenia beatyfikacji może lepiej za Prymasem powiedzieć „jeszcze nie czas” i zastanowić się jak ten czas, który mamy – najlepiej wykorzystać.

FOT. Instytut Prymasowski

Rodzina w centrum

Pandemia ujawniła z bezlitosną konsekwencją, że jedynym bezpiecznym miejscem jest własny dom rodzinny. Do niego przeniosły się szkoła (zdalna) i praca (zdalna), dom stał się dla jednych gniazdem a dla innych stresującym więzieniem. Z punktu widzenia Kościoła było bardzo podobnie – duchowni zachęcali do odnowienia rytuałów rodzinnych i święcenia pokarmów przez ojców rodzin, w domach ogląda się transmisje liturgii z pustych świątyń, przed rodziną stanęło w całej oczywistości zadanie, aby stała się „Kościołem domowym” jak za św. Janem Chryzostomem przypominał św. Jan Paweł II.

Wniosek z tego muszą wyciągnąć i politycy i duszpasterze. Jeśli rodziny nie wyposaży się w narzędzia do rozwoju materialnego i duchowego to lepiej nie myśleć co będzie. W czasach Wielkiej Nowenny główny nacisk Prymas kładł na katechezę narodu, ale znaczenia rodziny nie pomijał – naród nazywał „rodziną rodzin” i w rodzinie upatrywał jego główną siłę. Kardynał Wyszyński wygrał bitwę o wiarę narodu, ale bitwa o rodzinę toczy się dalej. Ma ona swoje konkretne obszary, z których najważniejsze to jedność małżeńska, ochrona dzieci nienarodzonych, wychowanie młodego pokolenia – w tym przekaz wiary. Zapytajmy się szczerze – czy rodzina jest rzeczywiście w centrum zainteresowania polityki i duszpasterstwa? Czy szukamy sposobów na wdrożenie genialnej „teologii ciała” Jana Pawła II? Czy wychowujemy nasze dzieci w duchu służby i pielęgnacji cnót?

Prymas Wyszyński niegdyś z troską mówił:

Zastanawia nas to, że już 200 lat temu, w okresie, gdy Polska konała, gdy obradował ostatni Sejm Rzeczpospolitej w Grodnie, zarysowały się dwa nurty moralno-społeczne. Zwolennicy jednego z nich – jak wiemy z akt Sejmu – oddawali się całkowicie egoistycznym celom: zabawa, zdrada domowa, małżeńska i zdrada Ojczyzny; przedstawiciele zaś drugiego szli do Insurekcji Kościuszkowskiej. Jakże nieproporcjonalne były możliwości tych obydwu obozów! Chwilowo wzięli górę pierwsi. Doprowadził do tego egoizm, samolubstwo i rozkład rodziny.

Te słowa nie są mniej aktualne dzisiaj.